Đến với Cù Lao Phố một chiều muộn khi bóng hoàng hôn chuẩn bị phủ xuống vùng sông nước mênh mông. Hai bên đường hương thơm của lúa đương thì con gái hòa quyện với khói lam chiều nơi các bếp ăn của cư dân bản địa đã níu kéo bước chân người đi tìm cái cảm giác thanh bình mà nơi chốn phồn hoa dễ gì có được. Bến sông Cù Lao Phố đứng từ phía bờ bắc nhìn về hạ lưu, xa xa là núi Châu Thới và dải đất Bình Dương chạy dọc bến sông với san sát thuyền bè qua lại. Con nước lớn đang lên đẩy theo từng đám lục bình dập dờ trôi ngược theo dòng nước mênh mang của nắng chiều và gió nhẹ. Bên dưới là cầu Ghềnh một cây cầu có cả gần trăm năm tuổi vẫn nghiêng mình theo bóng thời gian in trên mặt sông như thuở mới vừa dựng lên từ một trăm năm trước. Trời đất bao la, nắng và gió hiền hòa chìm lẫn dưới chiều hoàng hôn phủ xuống miền quê sông nước nên thơ một màu vàng tím nhuộm khắp mặt sông. Ngược theo dòng nước mênh mang là những con sóng kéo theo muôn vàn kim sa nhủ xuyến lấp lánh xa khơi. Trên cao ông mặt trời đỏ lừ như hòn than khổng lồ đang dần dần lặn xuống, không gian lộng gió. Phong cảnh ảo mờ, quá dĩ nên thơ đã trở nên vô tình khiến ai đó một lần đến cũng phải mê mẩn ngắm nhìn.
Thế mới biết quê hương non nước thanh bình có khi chính là những nơi sát ngay bên mình mà nhiều lúc ta vô tình đi ngang qua không phát hiện ra. Với Cù Lao Phố ngoài cảnh quan sông nước nên thơ được bao bọc giữa đôi bờ xuôi ngược thì địa danh này đã đánh dấu son vào lịch sử mà ai đó một lần tìm hiểu ra cũng thấy đáng yêu. Sách Đại Nam Nhất Thống Chí còn ghi: “Từ thuở sơ khai Cù Lao Phố đã có tên gọi là Đông Phố, Cù Châu hay Nông Nại Đại Phố, vùng đất này tuy nằm cách biển nhưng sông sâu, nước chảy thuyền bè có thể từ đây mà đi được đến khắp các miền xuôi ngược..”
Nhà văn Sơn Nam cũng ghi: “Vùng Cù lao Phố, nòng cốt của Biên Hòa. Đây là vị trí xứng danh ải địa đầu, với đường bộ lên Cao Miên và đường thủy ăn xuống Sài Gòn. Nhóm dân Trung Hoa theo chân Trần Thượng Xuyên gây cơ sở lớn ở Cù lao Phố, chọn vị trí thuận lợi, sát mé sông. Năm năm sau khi định cư, chùa Quan đế dựng lên..”
Dưới thời chúa Nguyễn Phúc Tần (1679), quan thần triều nhà Minh là Trần Thượng Xuyên vốn không phục nhà Thanh kéo theo cư dân đến đây xin tá túc và được Chúa Nguyễn đàng trong chấp thuận. Từ một vùng đất còn nhiều hoang phế sau một thời gian với biệt tài tổ chức và quản lý của Trần Thượng Xuyên, Cù Lao Phố dần dần trở thành một trung tâm giao dịch lớn có tiếng trong vùng. Trên bến dưới thuyền dòng người qua lại mua bán giao thương tấp nập. Từ sự phát triển vượt trội của giao thương kéo theo hàng loạt ngành nghề thủ công có giá trị lần lượt phát triển theo như dệt chiếu, tơ lụa, gốm, đúc đồng, nấu đường, làm bột, đồ gỗ gia dụng, chạm khắc gỗ, đóng thuyền, làm pháo v.v...
Bên cạnh đó sắc thái văn hóa tín ngưỡng đa dạng cũng được cư dân Cù Lao Phố từ xa xưa nhanh chóng lập ra. Người Hoa theo chân Trần Thượng Xuyên lập ra Đền Ông trong đó thờ Quan Thánh (Tức là Quan Công) và các vị quan thần bản địa. Sau này Trần Thượng Xuyên mất, cảm nghĩ đến công đức của người khai lập xứ Cù Lao thịnh vượng người dân cũng lập miếu thờ ông ngay trên mảnh đất mà ông đến tác túc và lập nghiệp. Trong thời gian đó chùa Đại Giác và đình thờ công thần Nguyễn Hữu Cảnh cũng đã được người Việt ta dựng nên uy nghi hoành tráng. Trải qua dâu bể Cù Lao Phố nếu không có các cuộc binh biến loạn lạc như sự tạo phản của Lý Văn Quang (1747) rồi năm 1776 quân đội Tây Sơn kéo đến truy sát những cư dân được cho là ủng hộ vua Gia Long (Nguyễn Ánh) khiến cho đại đa số người Hoa phải bỏ xứ chạy xuống Chợ Lớn thì ngày nay Cù Lao Phố vẫn là một trung tâm thương mại đứng vị trí hàng đầu khu vực đàng trong như tên gọi Nông Nại Đại Phố.
Đến với Cù Lao Phố hôm nay một sự thay da đổi thịt đang phát triển hàng ngày, những cây cầu bắc qua các nhánh sông kết nối với đất liền đang được tiến hành khả thi. Những con đường nhựa trải rộng nối liền giữa các bến sông ngày một mở ra, những khu du lịch, nhà hàng, khách sạn, và trung tâm thương mại cũng đang mọc lên. Người dân Cù Lao Phố tiếp nối truyền thống cần cù chịu khó đã ngày một có cuộc sống ổn định. Tuy nhiên so với các địa phương khác thì Cù Lao Phố vẫn chưa có thể vươn mình ra đón nhận sự đầu tư đúng hướng để tận dụng thế mạnh của một vùng đất truyền thống và ưu đãi của thiên nhiên để phát triển ngành công nghiệp xanh cho có hiệu quả cao và thu lại lại lợi nhuận tốt.
----
Cù Lao Phố Biên Hòa- Đồng Nai một ngày đầu tháng 3- 2014
Nguyễn Quang Vinh